طراحی بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، یکی از حساس‌ترین و پیچیده‌ترین شاخه‌های معماری و مهندسی ساختمان به شمار می‌رود. این فضاها نه تنها باید پاسخگوی نیازهای درمانی و بهداشتی جامعه باشند، بلکه محیطی امن، آرامش‌بخش و کارآمد برای بیماران، همراهان و کادر درمان فراهم کنند. رعایت استانداردها و ضوابط تخصصی، به‌کارگیری مصالح نوین و توجه به جنبه‌های روانشناختی و عملکردی، لازمه ایجاد محیطی سالم و مؤثر برای درمان بیماران است. در این مقاله از سایت باناسان، به بررسی اصول، ضوابط و استانداردهای طراحی بیمارستان‌ها می‌پردازیم و راهکارهای نوین برای ارتقای کیفیت فضاهای درمانی را ارائه می‌دهیم.
اهمیت طراحی اصولی بیمارستان‌ها
بیمارستان‌ها به عنوان زیرساخت‌های حیاتی، نقش کلیدی در مدیریت بحران‌های بهداشتی و بلایای طبیعی دارند. طراحی اصولی این مراکز، نه تنها کیفیت خدمات درمانی را افزایش می‌دهد، بلکه تاب‌آوری و ایمنی سازه را در شرایط بحرانی تضمین می‌کند. رعایت استانداردهای معماری، سازه‌ای، بهداشتی و روانشناختی، لازمه ایجاد محیطی سالم و مؤثر برای درمان بیماران است.
ضوابط و استانداردهای معماری بیمارستان‌ها
انتخاب زمین و جانمایی مناسب
انتخاب محل احداث بیمارستان، نخستین و مهم‌ترین گام در فرآیند طراحی است. زمین بیمارستان باید در مکانی آرام، دور از آلودگی صوتی، ترافیکی و زیست‌محیطی واقع شود. همچنین امکان توسعه آتی و دسترسی آسان به شبکه‌های حمل‌ونقل شهری باید لحاظ گردد. جانمایی صحیح بخش‌ها و رعایت سلسله مراتب فضایی، نقش مهمی در عملکرد صحیح بیمارستان ایفا می‌کند.
بخش‌بندی و سازماندهی فضاها
هر بیمارستان به طور معمول شامل بخش‌های اصلی مانند اورژانس، بستری، درمانگاه، جراحی، اداری و پشتیبانی است. ارتباط مطلوب بین بخش‌ها و سهولت دسترسی، یکی از اصول کلیدی در طراحی نقشه بیمارستان است. بخش‌های اورژانس و درمانگاه باید نزدیک ورودی اصلی قرار گیرند و دسترسی سریع به بخش‌های حیاتی مانند جراحی و تصویربرداری داشته باشند. همچنین باید مسیرهای جداگانه‌ای برای بیماران، کارکنان و تجهیزات در نظر گرفته شود تا از تداخل و آلودگی متقاطع جلوگیری شود.
ابعاد و اندازه‌های استاندارد
برای هر تخت بستری، بین ۷۵ تا ۱۵۰ مترمربع فضا (شامل محوطه‌سازی) در نظر گرفته می‌شود. عرض راهروهای عبور بیماران حداقل ۱.۵ متر و برای عبور تخت بیمارستانی حداقل ۲.۲۵ متر است. ارتفاع درب‌ها و پله‌ها، ابعاد اتاق‌های جراحی و بیهوشی، و فواصل پنجره‌ها باید مطابق استانداردهای ملی و بین‌المللی باشد تا حرکت بیماران، پرسنل و تجهیزات به راحتی انجام شود.
رعایت الزامات بهداشتی و ایمنی
استفاده از مصالح قابل شست‌وشو و ضدعفونی در کف، دیوار و سقف، طراحی سیستم تهویه مطبوع و کنترل عفونت (اتاق‌های فشار منفی، فیلترهای پیشرفته)، پیش‌بینی مسیرهای خروج اضطراری و علائم راهنما برای تخلیه سریع در مواقع بحران، از جمله الزامات مهم در طراحی بیمارستان‌هاست. تمامی فضاها باید به گونه‌ای طراحی شوند که امکان نظافت و ضدعفونی آسان را داشته باشند و از تجمع آلودگی جلوگیری شود.
کنترل آلودگی صوتی و ارتقای آکوستیک فضا
آرامش صوتی، یکی از نیازهای اساسی بیماران و کادر درمان است. در محیط‌های درمانی، صداهای مزاحم می‌تواند موجب افزایش استرس، کاهش کیفیت خواب بیماران و اختلال در عملکرد کارکنان شود. برای کنترل و کاهش صداهای ناخواسته، باید راهکارهای زیر در ساختار و طراحی دکوراسیون داخلی ساختمان‌ها پیاده‌سازی شود:
- استفاده از پنل‌های آکوستیک در ساختارهای سقف کاذب و دیوارهای پوششی برای کنترل و مهار صدا
- بهره‌گیری از عایق‌های معدنی در دیوارهای داخلی جهت کاهش انتقال صدا بین بخش‌های مختلف
- جداسازی فضاهای پررفت‌وآمد (مانند سالن انتظار) از بخش‌های حساس (اتاق‌های بستری و مشاوره)
- نصب پنجره‌های دوجداره و درب‌های عایق صدا
- طراحی راهروها و فضاهای عمومی به گونه‌ای که بازتاب صوتی به حداقل برسد
استفاده از مصالح نوین و ساختارهای سبک با عملکرد آکوستیکی مطلوب، می‌تواند نقش مهمی در ایجاد محیطی آرام و با آسایش برای بیماران و کارکنان ایفا کند.
مقاوم‌سازی در برابر زلزله، آتش‌سوزی و بحران‌ها
مقاوم‌سازی سازه‌ای
با توجه به نقش حیاتی بیمارستان‌ها در مواقع بحران، این ساختمان‌ها باید مطابق با آیین‌نامه‌های طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله ساخته شوند. استفاده از مصالح سبک و مقاوم، طراحی اتصالات انعطاف‌پذیر و رعایت اصول سبک‌سازی، می‌تواند آسیب‌پذیری سازه را در برابر زلزله کاهش دهد. تمامی عناصر و ساختارهای متصل به کف، سقف و اسکلت اصلی ساختمان باید در برابر زلزله مقاوم باشند و از آسیب‌پذیری جلوگیری کنند؛ در غیر این صورت تخریب آن‌ها حین زلزله، علاوه بر مسدودسازی راه‌های فرار، ممکن است سبب آتش‌سوزی شود.
ایمنی در برابر آتش‌سوزی
مقاوم‌سازی ساختمان در برابر حریق، یکی از الزامات مهم در طراحی بیمارستان‌هاست. محافظت از عناصر باربر سازه و دیوارهای جانبی هر بخش، جهت پایداری سازه در هنگام آتش‌سوزی و فراهم‌سازی زمان کافی برای خروج از ساختمان، الزامی است. دیوارهای خارجی مراکز درمانی باید تا ۶۰ دقیقه و پلکان‌های داخلی و خارجی اضطراری حداقل تا ۱۲۰ دقیقه در برابر آتش‌سوزی مقاومت داشته باشند.
برای دستیابی به این استانداردها، باید از ساختارهایی متشکل از مصالح با قابلیت اشتعال کم استفاده کرد. تعداد و ضخامت لایه‌های پوششی دیوار، ضخامت لایه عایق معدنی و اندازه و فواصل سازه‌ها با توجه به ارتفاع و کد حریق مشخص می‌شود. با به‌کارگیری این ساختارها می‌توان به دیوارهایی با مقاومت بالا در برابر حریق دست یافت.
پایداری تأمین منابع حیاتی
پیش‌بینی ژنراتورهای برق اضطراری و سیستم‌های پشتیبان برای بخش‌های حیاتی، طراحی سیستم زهکشی و دیوارهای مقاوم در برابر سیل و طوفان در مناطق پرخطر، از جمله اقدامات لازم برای افزایش تاب‌آوری بیمارستان‌ها در شرایط بحرانی است.
طراحی داخلی: نورپردازی و رنگ‌بندی اصولی
نورپردازی استاندارد
تأمین نور کافی و قابل تنظیم در اتاق‌های جراحی، بستری و آزمایشگاه‌ها برای افزایش دقت و کاهش خستگی اهمیت زیادی دارد. استفاده از چراغ‌های سقفی، پنل‌های LED و نورهای با شاخص نمود رنگ بالا، ترکیب نور طبیعی و مصنوعی برای ایجاد محیطی آرامش‌بخش و بهداشتی، از جمله راهکارهای مؤثر در نورپردازی بیمارستان‌هاست. نورپردازی باید به گونه‌ای باشد که سایه‌های مزاحم ایجاد نشود و امکان تنظیم شدت نور متناسب با نیاز هر فضا وجود داشته باشد.
روانشناسی رنگ در فضاهای درمانی
انتخاب رنگ مناسب برای دیوارها، سقف و کف، تأثیر مستقیمی بر روحیه بیماران و کادر درمان دارد. استفاده از رنگ‌های روشن و ملایم (مانند آبی، سبز، خاکستری ملایم، بژ) برای کاهش استرس و ایجاد حس آرامش توصیه می‌شود. در اتاق بیماران جهت کاهش استرس فرد و همراهان، عموماً از رنگ‌های روشن و ملایم استفاده می‌شود. رنگ‌های تند و تحریک‌کننده (مانند قرمز و زرد پررنگ) بهتر است در بخش‌های بستری و انتظار به کار نرود و برای فضاهای کودکان و بخش‌های فعال رنگ‌های با انرژی بیشتر انتخاب شود.
رعایت اصول ارگونومی و دسترسی
طراحی مناسب برای تردد ویلچر و افراد کم‌توان (رمپ، آسانسور، سرویس‌های بهداشتی مناسب)، پیش‌بینی تعداد کافی سرویس بهداشتی و حمام متناسب با تعداد بیماران و کارکنان، جانمایی مبلمان و تجهیزات پزشکی به گونه‌ای که حرکت بیماران و پرسنل بدون مانع و ایمن باشد، از جمله اصول ارگونومی در طراحی بیمارستان‌هاست. تمامی فضاها باید به گونه‌ای طراحی شوند که دسترسی آسان و سریع برای تمامی افراد فراهم شود.
کنترل عفونت و تهویه مناسب
طراحی سیستم تهویه مطبوع با فیلترهای پیشرفته برای جلوگیری از انتشار عفونت‌ها، به ویژه در بخش‌های ویژه مانند ICU و اتاق عمل، استفاده از مصالح ضدباکتری و قابل شست‌وشو در سطوح داخلی، رعایت اصول تفکیک فضاهای تمیز و آلوده و پیش‌بینی مسیرهای جداگانه برای حمل زباله و تجهیزات آلوده، از جمله اقدامات مهم برای کنترل عفونت در بیمارستان‌هاست. تمامی سیستم‌های تهویه باید به گونه‌ای طراحی شوند که هوای آلوده از بخش‌های حساس خارج نشود و امکان تعویض هوای مداوم فراهم باشد.
جمع‌بندی و توصیه‌های نهایی
طراحی بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، فراتر از یک پروژه ساختمانی معمولی است و نیازمند رعایت دقیق استانداردهای معماری، سازه‌ای، بهداشتی و روانشناختی است. انتخاب مصالح مناسب، رعایت اصول آکوستیک، مقاوم‌سازی در برابر بحران‌ها، نورپردازی و رنگ‌بندی علمی، همه و همه در ایجاد محیطی امن، آرامش‌بخش و کارآمد برای بیماران و کادر درمان نقش دارند. اجرای این اصول نه تنها کیفیت خدمات درمانی را افزایش می‌دهد، بلکه عمر مفید ساختمان و رضایت مراجعین را نیز تضمین می‌کند.
در نهایت، بهره‌گیری از ساختارها و مصالح نوین ساختمانی، رعایت مبانی فنی و اجرای اصولی، علاوه بر بهبود کیفیت طراحی و کارایی، سبب افزایش عمر مفید بنا و ارتقای سطح سلامت جامعه خواهد شد. برای مشاوره تخصصی و اجرای پروژه‌های درمانی با رعایت استانداردهای روز دنیا، با تیم باناسان در ارتباط باشید تا بهترین راهکارها را برای ارتقای فضاهای درمانی خود دریافت کنید.